İraq Türkman Folklorunun Yorulmaz Tədqiqatçısı Əta Tərzibaşı

Səkinə Qaybalıyeva

İraq Türkman Folklorunun Yorulmaz Tədqiqatçısı Əta Tərzibaşı

İraq türkmanlarının və bütövlükdə türk dünyasının XX əsr­də yetişdirdiyi ən böyük şəxsiyyətlərdən biri Əta Tərzibaşı xal­qın tarixi keçmişinin, milli-mənəvi zənginliyinin ən bariz gös­təriciləri – dil, folklor, ədəbiyyat, mətbuat və s. kimi mü­hüm sahələrdə yorulmadan çalışmış, fundamental əsərlər ya­rat­mışdır. Əsl adı Ətaullah(Allahın töhfəsi, payı) olan bu də­yər­li alim, həqiqətən, Allahın onun xalqına bəxş etdiyi əvəz­siz bir nemətdir. Əta Tərzibaşı 14 noyabr 1924-cü ildə İraqda Kər­kükün Piryadi məhəlləsində anadan olmuşdur. O, Kər­kü­kün Piryadi məhəlləsində ibtidai məktəbdə ilk təhsilinə baş­la­mış, burada Qurani-Kərimi xətm etmişdir. Sonra altı sinifli türk məktəbində oxumuş, tam orta təhsilini ərəbcə bitirmişdir. 1950-ci ildə Bağdadda hüquq fakültəsini bitirən Ə. Tərzibaşı tə­qaüd yaşınadək Kərkükdə vəkil işləmişdir.

İraq türkmanlarının milli özünüdərk və özünütəsdiqində mü­hüm rol oynayan bu görkəmli elm fədaisi, əsasən ədə­biy­yat və folklora dair araşdırmaları ilə tanınmış, ilk yazısı uni­ver­sitet tələbəsi olduğu dövrdə Misirdə nəşr olunan “ər-Ri­sa­lə” dərgi­sində işıq üzü görmüşdür. Tədqiqatçının İraq türk­man­larının dili, ədəbiyyatı, folkloru, mətbuatı ilə bağlı saysız-he­sabsız məqalələri 1945-ci ildən etibarən Misir (“ər-Ri­sa­lə”), Livan (“əl-Ədib”), Suriya (“əl-Hadis”), Türkiyədə (“Türk yurdu” və “Türk dili”) müxtəlif dərgilərdə nəşr olun­muş­dur. İraqda isə Ə.Tərzibaşının çıxış etdiyi mətbu orqanlar da­ha çox olmuşdur: “Kərkük”, “Afaq”, “əs-Saqaf-əl-Hadis”, “Bə­şir” qəzetlərində, eləcə də “Qardaşlıq”, “Turas-əş-Şaab” ki­mi dər­gi­lərdə türkcə və ərəbcə geniş araşdırmaları nəşr olun­­muşdur. Bundan başqa, İraqın “əl-Aqləm”, “əş-Şaab”, “əl-Əxbər”, “əl-Bələd”, “ət-Təzəmu”, “əl-Əyyəm”, “əl-Mək­tə­bə”, “Əs-Siyəsə”, “əl-Məsə” və s. dərgilərində onun ərəbcə ya­zıları dərc olunmuşdur.

İraqda və Türkiyədə təxminən 50 əsəri dərc olunmuş (1) görkəmli tədqiqatçı Əta Tərzibaşı ötən əsrin orta­la­rın­dan başlayaraq, xüsusilə folklor irsinin toplanması, nəşri və təd­qiqi istiqamətində dəyərli araşdırmaları ilə diqqəti cəlb et­miş­dir. Xalqın milli irsinin toplanması, nəşri və tədqiqi zə­ru­rə­tini yara­dıcılığının əsas qayəsinə çevirmiş tədqiqatçı ilk araş­dırmalarını İraq türkmanlarının milli kimliyinin əsas sim­vol­larından biri olan qədim və zəngin xoyratın yaranması, tə­şək­külü istiqa­mə­tində aparmış, bəzi mətbu orqanlarda mə­qa­lə­lər çap etdir­miş­dir. “Qardaşlıq” dərgisində “Qoryatın ya­ran­ma­sı və inkişafı” adlı ərəbcə yazdığı məqaləsində xoyratın İraq­da yaran­dığını, həmçinin yayılma arealını göstərməyə ça­lış­mışdır: “Bu gözəl xalq sənəti keçmiş dövrlərdə İraqın türk­man bölgələrində yaranmış, ədəbi və musiqi (ifa üsulu) ba­xı­mın­dan Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu kimi İraqda Osmanlı ha­ki­miyyə­tin­dən qabaq qurulmuş türkman dövlətləri, Səlcuq döv­ləti zamanında inkişaf etmişdir. O, Osmanlı dövründə tək­mil­ləşərək indiki formasını almışdır. Xoyratın kökləri İraqdan Tür­kiyə və İranın şimalı, xüsusilə əhalisi türkman olan Təbriz və Rusiya­nın türkman bölgələrinə, əhalisinin əksəriy­yəti türk­man olub azəri və ya azərbay­can­lı adlanan Azərbaycana ya­yıl­mış­dır. Xoy­rat bu öl­kə­lərdə İraqda olduğu kimi inkişaf et­mə­mişdir” (2, 8). Müəl­lif bu məqaləsində qoryat (xoryad) sö­zünün şəkil etiba­rilə türklər arasında qədimdən mövcud ol­du­ğunu, xoryad olaraq “Kitabi-Dədə Qorqud”da, Süheyl-Nev­ba­har kitabında və Aşıq Paşazadənin Tarixində zikr olun­du­ğu­nu, qoryatın geniş yayıl­mış şeir rübailərindən yarandığını, ta­ri­xinin isə XIV əsrin əv­vəlləri və ya XIII əsrin axırlarına tə­sa­düf olunduğunun güman edildi­yini göstərir. Tədqiqatçı XV əsr­də Abdal, Xəlil Əhməd, Qaraqoyunlu hökmdarı Cahan Şah Qa­ra Yusifin, XVI əsrdə isə Şah İsmayıl Xətainin xoyratlar yaz­dığını qeyd edir. Bu məqaləsində Ə.Tərzibaşı, həmçinin xoy­ratın musiqi sənəti ilə bağlılığına, ifa üsullarına toxunmuş, bun­ları İraq muğamları ilə müqayisə etmişdir. Tədqiqatçı bu ifa üsullarının hər birini bir növ muğam pərdəsi və ya müs­tə­qil muğam adlandırmış və 24 adda belə üsulun olduğunu gös­tər­mişdir. 1953-cü ildə çap etdirdiyi bir məqaləsində Əta Tər­zi­başı bu muğamların 30-a qədər növünün olduğunu qeyd et­miş­dir.

Araşdırmaçı dördüncü sayından on birinci sayınadək re­dak­toru olduğu “Afaq” qəzetində ilk folklor nümunələri, ata­lar sözləri, el məsəlləri, digər şifahi xalq yaradıcılığı nü­mu­nə­lə­ri nəşr edərkən buna ağız büzüb “bunların ədəbiyyatla heç bir əlaqəsini görməyənlərə” tutarlı cavab kimi “Xalq bilgisi” ad­lı məqalə ilə çıxış edərək folklorun bir termin kimi ma­hiy­yə­tini, əhəmiyyətini şərh etmiş, bir xalqın tarixi keçmişinin, di­linin, adət-ənənələrinin öyrənilməsində əsas açar rolunu qeyd edərək zəngin qaynaq olduğunu vurğulamışdır.

Çox qədim və zəngin bir tarixə malik olan, İraq türk­man­larının milli kimlik səviyyəsinə qaldıraraq böyük önəm ver­dikləri xoyrat, bu janrın İraq-türkman folklorunda və ədə­biy­yatında geniş yayılmış bir janr kimi yeri, əhəmiyyəti, ya­ran­ma tarixi və səbəbləri, məzmun və forma xüssiyyətləri, Kər­kükə xas muğam növləri arasında özünəməxsus ifa üsul­ları və s. kimi aktual cəhətlərinin dolğun şəkildə işıqlan­dı­rı­ma­sı zərurətini gözəl bilən Əta Tərzibaşı İraq-türkman folk­lor­şünaslığında yaranmış bu boşluğun yalnız ayrı-ayrı mə­qa­lə­lələrlə doldurula bilməyəcəyi gerçəkliyini başa düşərək “Kər­kük xoyratları və maniləri” adlı üç cildlik mo­noq­ra­fi­ya­sı­nı çap etdirmişdir. Mənsub olduğu xalqın zəngin və çoxşaxəli folk­lorunun yazıya alınması, nəşri və tədqiqi zərurətini də­rin­dən duyan bir vətəndaş və vətənpərvər ziyalı kimi Əta Tər­zi­ba­şı təkcə “Kərkük xoyratları və maniləri” kimi fundamental əsə­ri ilə İraq-türkman folklorşünaslığının inkişafında çox əhə­miy­yətli rol oynamışdır. 1955-ci ildə Bağdadda birinci cildi nəşr edilən bu əsərin ikinci cildi 1956-cı ildə, üçüncü cildi isə 1957-ci ildə Kərkükdə ərəb əlifbası ilə çap olunmuşdur. 1970-ci ildə kitabın birinci cildi Bağdadda latın qrafikalı əlifba ilə ye­ni­dən çapdan çıxmış, 1975-ci ildə isə İstanbulda hər üç cild bir­likdə yeni düzəliş və əlavələrlə nəşr edilmişdi. Tədqiqatçı ki­ta­ba yazdığı qısa annotasiyada əsərin ədəbiyyat və musiqi ba­xımından xoyrat və mani qavramı, yaranması və yayılması haq­qında kompleks araşdırmanı əhatə etdiyini qeyd etmişdir.

Qeyd edək ki, XX əsrin 50-ci illərinədək İraq-türkman di­li, tarixi, ədəbiyyatı, folkloru, ümumiyyətlə mədəniyyət ta­ri­xi sistemli şəkildə araşdırılmamış, bu sahədə ciddi tədqiqatlar apa­rılmamışdı. Xammal kimi qorunub saxlanmış, milli ruhu və milli zövqü əks etdirən bu zəngin mədəniyyət xəzinəsinin ya­zıya alınıb araşdırılmasını İraq türkmanları qarşısında bir və­təndaşlıq və vətənpərvərlik vəzifəsi kimi dəyərləndirən gör­kəm­li araşdırıcı Əta Tərzibaşı mənsub olduğu xalqın milli kim­lik göstəricisi olan xoyrat və maniləri bu səviyyədə təd­qi­qa­ta cəlb etməklə əsərini bütövlükdə türk millətinin məhsulu ki­mi ortaya qoya bilmişdi. Bu işin milli ideoloji əhəmiyyətini nə­zərə alan araşdırıcı hələ kitabın nəşrinədək – 1952-1953-cü il­lərdə “Kərkük” qəzetində kitabın ayrı-ayrı bölmələrini əhatə edən çoxsaylı məqalələr çap etdirmişdir.

Təəssüflə qeyd etmək istərdik ki, uzun əsrlər boyu müx­tə­lif təlatümlərə sinə gərərək öz varlığını qoruyub saxlamış xoy­rat və manilərin, ümumiyyətlə İraq-türkman folklor nü­mu­nələrinin mətbu orqanlarda nəşri XX əsrin 50-ci il­lə­ri­nə­dək istehza və gülüşlə qarşılanaraq yol verilməmişdir. Hətta hə­min dövrədək öz yaradıcılığında xoyrat və manilərə yer ve­rən divan ədəbiyyatı nümayəndələri, tanınmış şairlər bu zən­gin folklor nümunələrinə sənət gözü ilə baxmamış, adlarını giz­li saxlamış və yazdıqları bu növ əsərlərdə öz təxəllüslərini gös­tərməmişlər. Belə bir dövrdə xoyrat və manilərin ədəbi və mu­siqi baxımından ayrıca bir sənət növü kimi tərkibi, ori­ji­nal­lığı və bədii dəyərini nəzərə çatdıran araşdırıcı Əta Tər­zi­ba­şı həmin nümunələrin dil və qrammatik quruluş cəhətdən də yerli dialekt və şivəni qoruyub saxladığını, eləcə də dildə mor­foloji və leksik xüsusiyyətləri ilə əhəmiyyət kəsb etdiyini əsas gətirərək bu samballı monoqrafiyanı ortaya qoymuşdur. Araş­dırıcı uzun zaman üzərində işlədiyi bu tədqiqatla bağlı qə­naətini dilə gətirmiş və əsərin əhəmiyyətini belə də­yər­lən­dir­mişdir: “…xoyrat biçimi divan ədəbiyyatı, hətta təkkə ədə­biy­yatı və musiqisi ünsürlərini içinə aldığı halda və ümu­miy­yət­lə, xalq ədəbiyyatı məhsulu sayılmasına rəğmən, bunu da­ha çox folklor sahəsinə girən ədəbi və musiqi bir tərkib say­maq doğru olar ki, şifahi xalq ədəbiyyatı və musiqisi ba­xı­mın­dan incələnməyə dəyər görürük. Nə yazıq ki, bizim bu xalq məh­sulu çox zamanlar kitabiyyat çevrəsində istehza və is­tix­faf mövzusu olmuşdu. Buna əskidən klassik zümrəcə sənət gö­zü ilə baxılmamış və gerçək dəyər verilməmişdir” (3, 13).

Ə.Tərzibaşı sırf milli qayə naminə ərsəyə gətirdiyi bu ki­tabında xoyrat və maninin tədqiqi ilə bağlı Türkiyə, İran və Azər­baycanda ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən nəşr olunmuş araş­dırmalara toxunmuş, geniş qaynaq siyahısı vermişdi. Əsə­rin birinci cildinin “Bizdə və başqa türk ölkələrində xoyrat və ma­ni” bölümündə araşdırıcı bütün müşahidələrinə əsasən gəl­di­yi qənaəti belə ifadə etmişdi: “Bizim xoyrat və ma­ni­lə­ri­miz­lə ilgisi ən yaxın olanı muhaqqaq ki Azəri olanlarıdır. İraqda ya­şayan türkmanların qullandığı şivə, Azəri şivəsinin də əsli ola­nı, Şərqi Oğuz türkcəsidir…” (3, 40).

Tədqiqatçı əsərin birinci cildində xoyrat və mani söz­lə­ri­nin lüğəvi mənası, ədəbi qavram olaraq xoyrat və maninin mü­qayisəsi, vəzn, qafiyə, rədif, xoyratlarda cinas anlayışı, mə­na bağlılığı, mövzusu, yaranma səbəbləri, tarixi, təşəkkül mər­hələləri və s. haqqında geniş bilgilər vermişdi. Bildiyimiz ki­mi, İraq türkmanları arasında bu janr müxtəlif hərf də­yiş­mə­lə­ri ilə müşahidə olunur: “xoyrat”, “xoryat”, “qoyrat”, “qor­yat”. Əta Tərzibaşı “xoyrat” kəliməsini qəbul edərək xalq ara­sın­da bu formanın daha çox yayıldığını qeyd etmişdir: “Kər­kük­də xalq dilində qullanışı ən fazla şayi olan “xoyrat” və “qoy­rat”dır. Bununla bərabər bəzilərinin “xoryat”, bəzilərinin də “qoyrat” və “qoryat” dedikləri məlumdur. Biz kitabda bu tə­birlərdən xalq arasında ən fazla tutulan və araşdırmalarımız nə­ticəsində də doğru bulduğumuz “xoyrat” sözünü qul­lan­ma­yı uyğun gör­dük” (3, 47). Xoyratın etimologiyası ilə bağlı müx­təlif fikir­lər söylənmiş, bu ifadə müxtəlif şəkillərdə mə­na­landırılmışdır. Ə.Tərzibaşı öz monoqrafiyasında xoyratın “qu­ru yad”, yəni acı xatirənin məhsulu olduğunu və ya Kər­kü­kün Qələ hissəsində çox qədim məhəllələrdən biri olan “Qor­ya” məhəlləsi ilə əla­qəli yarandığını qeyd etmiş, “xorı” (qa­ba, kobud, sərsəm) kəli­məsi ilə bağlı olduğunu qəbul et­mə­mişdir: “İləri sürülən bu mü­taliə görüşü də heç bir əsasa da­yanmayan pək ibtidai bir rə­vayətdir. Xoyrat bir millətin xo­ru­ları tərəfindən söylənən saç­ma sözlər olmayıb, o millətin an­caq parlaq güzgüsüdür ki, könül­lər­dən fışqıran içli duy­ğu­la­rı min bir sədaqətlə əks etdi­rir” (3, 49). Bu mo­noq­ra­fi­ya­sın­da Əta Tərzi­ba­şı xoyratlarla bağlı qəti qənaətini bildirmişdir: “Bi­zə qalırsa xoyrat ləfzi nəhayət başqa türkcə qeyri müştaq söz­lər gibi dilin bir ehtiyacı olaraq doğmuş bir ləfzdir, hər hal­da həmasət və sərtlik məna­larını da andıran bir ifadə va­si­tə­si olaraq bəlirmişdir” (3, 54). Tədqiqatçı həmin əsərində xoy­ratla bağlı digər qənaətlərini də irəli sürmüş, İraqda xoy­ra­tın yalnız Kərkük və yaxınlığındakı Təzəxurmatu bölgəsinə aid olduğunu, şimalda Ərbil və Təzə­xurmatunun cənubunda xoy­ratın yayılma­dı­ğını, “doğuş və gə­liş­məsi, ləhcə və şivəsi və daha bir çox baxımdan başqa ölkələrin xoyrat və mə­ni­lə­rin­dən ayrılmaqda” olduğunu qeyd etmişdir. Həmçinin xoy­ra­tın yaranma tarixindən danışan müəl­lif: “Xoyrat və mənilərin əs­kiliyi pək bilinmə­mək­lə bərabər kökünün İraqda türk ədə­biy­yatının başlanğıcına dayandığını düşünmək mümkündür” fik­rini irəli sürmüşdür.

Araşdırıcı bu kitabında Müxalif, Bəşiri, Nobatçı, İs­kən­də­ri, Qarabaği, Atıcı, Dəllihəsəni, Kurdo, Qızıl, Kəsük, Ye­ti­mi, Ömərgələ, Məməli, Bayat, Əcəm, Muçıla, Yolçu və s. ki­mi xoyrat üsullarının olduğunu göstərmiş, həmçinin xoyrat ça­ğırma ənənəsindən, xoyratın oxunduğu yerlərdən, məc­lis­lər­dən, məşğuliyyət(peşə-sənət) sahələrindən, xalq arasında ya­yılmış əfsanələrə görə müxtəlif hadisələrlə bağlı yaranmış xoy­rat və manilərdən bəhs etmişdir. Əta Tərzibaşı XVIII-XX əsr­lərdə yaşayıb-yaratmış Mılla Vəli, Şaltağ, Muçıla, Malalla, Mə­məli, Darmankaha, Yetim Məhəmməd, Məhəmməd İs­kən­dər, Məhəmməd Çulboyın, Məhəmməd Taha, Rəşid Külə Ra­za, Məhəmməd Gülboy, Sıddıq Bəndə Qafur, Abdulvahid Ku­zə­çioğlu, Kərkük Qızı, Əbdürrəhman Qızılay, Əkrəm Tuzlu və başqaları kimi onlarla məşhur xoyrat ustadı haqqında mə­lu­mat vermiş, onlardan bəzilərinin-Muçıla, Malalla, Məməli, Dar­mankaha, Yetim Məhəmməd, Məhəmməd İskəndər və baş­qalarının adı ilə xoyrat üsullarının yarandığını qeyd et­miş­dir.

Kitabın ikinci cildində ləhcə xüsusiyyətlərinə diqqət edən tədqiqatçı əlifba ardıcıllığı ilə 1050 cinaslı xoyrat mətni ver­mişdi. Bunlardan 950 anonim xoyrat, həmçinin xalq ara­sın­da yayılmış müəllifi məlum olan təxminən 100 müasir xoy­rat mətni yer alır:

Aman dedim,                     Bax səmaya

Kəs dilim, yaman dedim.    Baş qaldır, bax səmaya.

Kəs başım al tərkivə,          Zərrəcə hüsnüv görsəm,

Namərdə aman dedim        Namərdəm baxsam aya

(3, 301).                              (3, 308).

Kimi gözlər,                       Dalda sına,

Ah çəkib kimi gözlər.         Bilbili dalda sına.

Qaşıv kimin qaş olmaz,      Namərd aslan olırsa,

Gözləriv kimin gözlər         Sığınma daldasına

(3, 361).                              (3, 327).

Araşdırıcı kitabın üçüncü cildində 1440 cinassız maniyə yer vermişdi. Bunlardan 1400 mani anonim, təxminən 40 ma­ni mətni isə müəllifi məlum olan nümunələr kimi verilmişdi. Azər­baycan folklorunun ən qədim və zəngin janrlarından biri olan bayatı kimi yadda qalan:

Apardı tatar məni,

Qul kimin satar məni.

Yarım vəfalı olsa,

Axtarar, tapar məni (3, 436) –

mət­ni burada mani kimi verilmişdir. Həmçinin digər mani mətn­ləri də folklorumuzla bir doğmalığı, əkizliyi yaşadır:

Apardılar gülimi,                 Araxçınıv biçmişəm,

Eylədilər zülimi.                 Biçəndə and içmişəm.

Nə qoydular şad olum,       Bınca aləm içində

Nə kəsdilər dilimi               Səni gözəl seçmişəm

(3, 436).                              (3, 437).

Bilmirəm nə xəbərdi,          Qurbanam qaşıva, yar,

Cümlə canım qabardı.         Qoy dönüm başıva, yar.

Bir yanım sel apardı,           Məni bı qəmnən qurtar,

Bir yanım bexəbərdi           Dolandır başıva, yar

(3, 468).                              (3, 539).

Dəyərli tədqiqatçı 1961-ci ildə İraq-türkman folk­lo­ru­nun tədqiqi sahəsində “Kərkük havaları” adlı digər əsərini nəşr et­dir­mişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu kitabın nəşrindən sək­kiz il əvvəl, 1953-cü ildə Bağdadda Ə.Tərzibaşının “شرقى و توركيلر” (Şərqi və türkülər) kitabı işıq üzü görmüşdür. Təd­qi­qat­çı İraq türkmanları arasında yayılmış iki yüzdən artıq şərqi və türkünü ilk dəfə olaraq qeydə almış, kitab şəklində nəşr et­dir­mişdir.

Folklorşünas Əta Tərzibaşı “كركوك هوالرى” (Kərkük ha­va­ları) kitabında İraq-türkman folklorunda geniş yayılmış ha­va­ları nəzəri cəhətdən qruplaşdıraraq belə təsnifat vermişdir: Aşıq havaları; sazlamağ havası; kərəm havaları; leylə havası; qə­zəl havası; tənzilə havaları(dini havalar). Tədqiqatçı ki­tab­da adıçəkilən havalara aid parçalara, eləcə də muğam, qa­ra­ba­ği, divan, qəzəl, türkü nümunələrinə geniş yer vermişdir.

Aşıq havalarından bəhs edən araşdırıcı qeyd edir ki, bu sə­nətin daşıyıcıları olan aşıqlar “qədimdən şəhər-şəhər gəzib saz çalaraq xalqın zövqünü oxşayan, sözü və nəğməsi özlə­ri­nə aid havalar oxuyurdu” (4, 36). Birinci Dünya mü­ha­ri­bə­sin­dən əvvəl Kərkükdə Aşıq Abbas adlı bir ustadın yaşayıb-ya­ratdığını qeyd edən Əta Tərzibaşı ona aid “Kərkükün” adlı qoş­masını kitabda vermişdir. Həmçinin tədqiqatçı aşıq ha­va­la­rına aid olan “Kərəm havası”ndan da söhbət açır. Hazırda Kər­kük şəhərində, eləcə də Kərkükə bağlı Təzəxurmatu kimi kənd və qəsəbələrdə çox rastlanmayan “Kərəm havası”nın da­ha çox Ərbildə yayıldığını göstərən araşdırıcı belə nü­mu­nə­lə­rə də kitabda yer vermişdir. Biz kitabın “İraq-türkman ədə­biy­ya­tında xalq şeiri janrları” bölümündə bəzi belə nümunələrə yer ayırdığımız üçün burada təkrara yol vermədik.

Əta Tərzibaşı kitabda İraq türkmanları arasında qə­dim­dən xoyrat üsulu kimi tanınmış Qarabaği havasından da bəhs et­mişdir. Tədqiqatçının Qarabağla bağlı olduğunu və uzun ha­va tərzində azəri türkü ağzıyla oxunduğunu (3, 156) qeyd et­diyi Qarabaği nümunələri də kitabda yer almışdır:

Düşdü beçarə gevil atəşi-hicrana genə,

Od tutub yandı gevil, döndü al qana genə.

Dönməsəydi gevil qana genə,

Dönsəydi gül çehreyi-xandana genə.

Səniv ruhi-rəvana zülfüv olmuşam xəstə bügün,

Qalmışam çöllərdə xəndana genə,

Doldurdu eşq badəsin, eylədi divana genə (5, 174).

Kitabda “Sazlamağ havası”nın “ölünün arxasından özəl bir nəğmə ilə söylənən müəyyən xoyrat şeirlərinə verilən ad” ol­duğunu qeyd edən tədqiqatçı Azərbaycan folklorunda ağı ki­mi yayılmış bu mətnlərin Kərkük dolaylarında daha çox qa­dın­lar tərəfindən oxunduğunu göstərir. Bununla belə, araş­dı­rı­cı xoyrat çağıran kişilər arasında da sazlamağ sənətində tayı-bə­rabəri olmayan sənətkarlar olduğunu qeyd etmiş, həmçinin ayrı-ayrı mətn nümunələrinə yer vermişdir:

Öz nənəm,

Qarnı dolu köz nənəm.

El yığlar*, qələt yığlar,

Qoy yığlasın öz nənəm.

Musalla* çöl olaydı,

Ətrafı göl olaydı.

Mənnən səniv aranda

Bir incə yol olaydı ( 4, 39).

Qeyd etmək lazımdır ki, İraq-türkman ziyalıları arasında bu sahədə ilk dəfə Əta Tərzibaşı geniş miqyasda belə bir araş­dır­ma aparmışdır. “Kərkük havaları” kitabı 1973-cü ildə Azər­baycanda və 1980-ci ildə Türkiyədə nəşr olunmuşdur.

Məhsuldar tədqiqatçı 1962-ci ildə Bağdadda, özünün də qeyd etdiyi kimi, sayca üçüncü olan “كركوك اسكيلر سوزى” (Kər­kük əskilər sözü) kitabını nəşr etdirmişdir. Müəllif kitaba yaz­dı­ğı ön sözdə həmin dövrdə atalar sözlərinin ərəblər, farslar və türklər arasında nəşr olunub yayılmasına baxmayaraq türk­man­ların bu sahədə nəinki çap edilmiş bir əsərinin, ümu­miy­yət­lə on­lar arasında toplama təşəbbüsünün belə olmadığını gös­tərir. Təd­qiqatçı yazır ki, türkmanlar arasında ilk dəfə 1958-1959-cu illərdə onun “Bəşir” qəzetində atalar sözlərini nəşr etdirməsi bə­zi oxuyucular tərəfindən istehza ilə qar­şı­lan­sa da, sonradan artıq “Qardaşlıq” dərgisində bu nümunələrin ge­niş yayımlanması xalq­da böyük təşviqə səbəb oldu. Təbii ki, bütün bunlar tədqi­qat­çının qarşısında belə bir kitabın nəşri zə­rurətini ortaya qoy­muş və Əta Tərzibaşının bu qiymətli əsə­ri işıq üzü görmüşdür.

İraq türkmanlarının müdrikliyini, əxlaqını, dün­ya­gö­rü­şü­nü əks etdirən, xalqın məişətində mühüm rol oynayan atalar söz­lərinə müəllif öz kitabında geniş və dolğun tərif vermişdir: “Ata­lar sözü xalqa gözəl yol göstərən, çeşidli görüş və dü­şün­cə­lərin təmsili olaraq anladan, basma qəlib biçimində qısa, fə­qət geniş, həm də toplu anlamlı hikmət ifadə edən kinayəli, çə­kici və yararlı sözdür ki, xalqın lisan halı olmuşdur” (6, 6). Bununla belə, tədqiqatçı atalar sözünün ümumi olaraq iza­hı­nın yetərli olmadığını qeyd etmiş, hər hansı açıqlamanın “sö­zün geniş olan tətbiq sahəsinin yalnız kiçik bir tərəfini bil­di­rə bilən”, “sözün zaman və yerinə görə istənilən qayə və hə­dəf­lərini isə bütün-bütününə izah edə bilməyən” şərhlər ol­du­ğu qənaətinə gəlmişdir (6, 10).

Bəzi təbirləri, vəsfləri, bədduaları, söyüşləri, təşbehləri və s. bu tərifdən fərqləndirib kitabda yer verməyən tədqiqatçı “Cən­nətdə Əli ağanı tanır”, “Qul yazıdan qaçmaz”, “Dün­ya­nın quyruğu uzundur”, “Doğruluğ dost qapısıdır”, “Səni gö­rən bəy olar”, “Bazara gül gəlipdi”, “Qarnıv ağırdı topalağ ye, ba­şıv ağırdı şapalağ ye”, “Çal başına gözü açılsın” və s. kimi de­yimləri, xalq arasında Molla Nəsrəddin lətifələrinə is­ti­na­dən yaranmış “Yorğan getdi, qavğa bitdi”, “Allah dəvəyə qa­nad versəydi, bütün damları yıxardı” və s. kimi məsəlləri, elə­cə də “Xak ol ki, xuda mərtəbəni eyləyə ali” (Ruhi), “Xə­ra­ba­tı görənlər hər biri bir halətin söylər” (Rağib Paşa), “Bağban bir gül üçün min xarə xidmətkar olur” və s. kimi yazılı ədə­biy­yat nümunələrini atalar sözləri sırasına daxil etmədiyini vur­ğula­mışdır. Həmçinin tədqiqatçı xoyrat və manilərdə yer alan “Bir dərdlinin dərmanın o dərdə düşəndən al”, “Yatan as­lan olursa, fürsət hə oyağındır”, “Göz var ziyarət olunur, tü­pür­məgə göz də var”, “Əgri ağac düz olmaz, rəndə vursan yüz yer­dən”, “Düşənin dostu olmaz, inanmazsan, düş də gör” ki­mi ibrətamiz deyimləri də atalar sözlərindən fərqləndirdiyini gös­tərmişdir.

Müəllif topladığı 700 atalar sözü mətninə kitabda yer ver­miş və bunlar arasında atalar sözü olmayan digər nü­mu­nə­lə­rə də təsadüf edilə biləcəyi ehtimalını irəli sürmüşdür. Həm­çi­nin ki­tabın adına aydınlıq gətirən tədqiqatçı Kərkükdə və ona aid bölgələrdə daha çox yaşlı insanlardan topladığı atalar söz­lərinə xalq arasında verilən “Əskilər deyər”, “Əskilər sö­zü­dü”, “Əski­lər yalan deməyib” təbirinə əsaslandığını qeyd et­mişdir (6, 8).

Kitabda folklor nümunələrinin yerli ağızla verilməsi İraq-türkman ləhcəsinin öyrənilməsi baxımından da mühüm əhə­miyyət kəsb edir. Tədqiqatçı yerli ləhcədə verdiyi sözlərin mə­nasını Türkiyə türkcəsində açmışdır. Azərbaycan folk­lo­run­da da geniş yayılmış “Axtaran tapar” (6, 12), “Acın tox­dan xəbəri olmaz” (Kərkük ağzı ilə “Acın toxdan xəbəri yox­du”) (6, 12), “Qorxan gözə çöp düşər” (Kərkük ağzı ilə “Qıs­qanan* gözə çöp düşər”) (6, 95) “Qızım, sənə deyirəm, gə­linim, sən eşit” (6, 95) və s. kimi atalar sözlərini təd­qi­qat­çı Türkiyə türkcəsində açıqlamışdır. Müəllif bu kitabında ver­diyi bəzi atalar sözlərinin ərəblər arasında, eləcə də Tür­ki­yə və Azərbaycanda olan bənzər nümunələrinə də müqayisəli şə­kildə yer ayırmışdır.

Kitabda “Keçəl Həsən, Həsən keçəl” (6, 96), “Qoyun baş­lı, qurt dişli” (6, 95), “Qoyunu qurda ismarlayır” (6, 95), “Quyu dərindi, suyu sərindi” (6, 95), “Qurt dedi, qu­la­ğı çıxdı” (6, 90), “Qaş sürmələrkən göz çıxartdı” (6, 88), “Sög­mə qul babamı, sögmiyim bəg babavı” (6, 68), “Sən də­rədən gəl, mən təpədən” (6, 66) və s. kimi deyim və ifa­də­lər, eləcə də “Sən də imamlardan İmam Cırcırı tapduv” (6, 66), “Qazanda ət qalmadı, üç gündür baş qaldırdı” (6, 88), “Kə­fən soyan gedər, qazuğ qoyan gəli” (6, 96) və s. mə­səl­lər atalar sözü kimi göstərilmişdir. Müəllif kitabda bu və digər ata­lar sözləri kimi verilmiş “Qaxtu öz eviv yıxtu, düştü xaxın evin yıxtu” (6, 84-85), “Qaçanı tut, qaçan malımızdı” (6, 83-84) və s. İraq türkmanları arasında yayılmış məsəllərin ya­ran­ma hekayəsinə də kitabda yer ayırmışdır.

“Kərkük əskilər sözü” kitabı İraq türkmanlarının milli ir­sinin qorunub saxlanması, qədim adət-ənənələrinin ta­nı­dıl­ma­sı, həmçinin xalqın özünəməxsus ləhcə xüsusiyyətlərinin öy­rənil­məsi baxımından bütövlükdə türk dilləri və folk­lo­ru­nun tədqiqi kontekstində dəyərli bir mənbə kimi də əhəmiyyət kəsb edir.

Bütün ömrünü şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrinin top­lanması və tədqiqinə həsr etmiş dəyərli folklorşünas Əta Tər­zibaşı 1964-cü ildə Bağdadda “آرزى قمبر مطالى” (Arzı Qəm­bər matalı) kitabını nəşr etdirmişdir. Tədqiqatçı İraq türk­manları arasında geniş yayılmış bu dastanı ilk dəfə qeydə alıb nəşr etdirməklə öz xalqının milli-mənəvi dəyərlərinin qo­ru­nub saxlanması istiqamətində daha bir uğurlu addım at­mış­dır. Kitaba yazdığı ön sözdə tədqiqatçı dastanın folk­lor­şü­nas­lıq və dilçilik baxımından əhəmiyyətini qeyd etmiş, onun “baş­dan sona təkin hərfi-hərfinə ağızdan alınmış bir əsər” ol­du­ğunu diqqətə çatdırmışdır. Əta Tərzibaşı bu dastan mətnini Kər­kükdə bir neçə şəxsdən dinləmiş, amma heç bir təhsili ol­ma­yan, dilində “ərəbcə təbirlərə və farsca izafilərə əsla tə­sa­düf edilməyən” bir xanımdan qeydə almağa üstünlük ver­miş­dir: “Dil baxımından məktəb filan təsiri altında qalmayan sa­yın yaşlı xanımın qonuşma dilinə heç toxunmadan hekayəni kə­limə-kəlimə, cümlə-cümlə təsbit etdim. Bu, yerli ağız üçün gü­nün ən gözəl örnəyidir” (7, 7-8). Tədqiqatçı dastanda ayrı-ay­rı sözləri Kərkük şivəsində olduğu kimi saxlamış, bəzi söz­lə­rin mənasını vermişdir. Dəyərli araşdırıcı dastanı xüsusilə qa­dınların özlərinə aid məclislərdə danışdıqlarını qeyd et­miş­dir.

Kitabın ikinci nəşri 1967-ci ildə Tehranda, üçüncü nəşri 1971-ci ildə Türkiyədə həyata keçirilmişdir. Kitabın üçüncü nəş­rinə yazdığı ön sözdə tədqiqatçı dastanın mahiyyəti, ya­ran­ma tarixi, təşəkkül dövrü və s. kimi məqamlardan da bəhs et­miş­dir. Folklorşünas burada “Arzu-Qəmbər” dastanının Kər­kük və Anadolu variantları arasında müqayisələr aparmış, ay­rı-ayrı motivlərin zənginliyi baxımından birinciyə üstünlük ver­mişdir. Qeyd etmək istərdik ki, Azərbaycanda da das­ta­nın Naxçıvan, Şamaxı, Gəncə, Bakı, Qarayazı, Güneydə isə Heş­tər variantı toplanıb nəşr edilmişdir (8, 348-353; 9, 52-67; 7, 88-97). Bu dastan mətnləri arasında istər arxaik ele­ment­lərin üstünlük təşkil etməsi, istərsə də yerli ləhcə xü­su­siy­yətlərinin qorunub saxlanması baxımından Əta Tər­zi­ba­şı­nın “Bizim yayımladığımız bu hekayə başqa ölkələrdə ya­yım­lan­mış dərləmələrdən tamamilə fərqlidir” (10, 3) qənaətinə haqq qazandırmamaq mümkün deyil.

“Arzu-Qəmbər” dastanı ilk dəfə 1971-ci ildə Bakıda pro­fessor Qəzənfər Paşayev tərəfindən dördüncü dəfə çap edil­mişdir. Onu da qeyd edək ki, sonralar dəyərli alim das­ta­nın Kərkük variantını Bakıda dəfələrlə nəşr etdirmişdir.

“Arzu-Qəmbər” dastanının “İraq türkmanlarının ləh­cə­si­ni öyrənmək üçün istinad ediləcək bir sənəd, onların kimliyini ay­dınlaşdıran əhəmiyyətli bir abidə” (11, 5) kimi toplanıb nəşr edilməsi Əta Tərzibaşının bu istiqamətdə gördüyü ən qiy­mətli işlərdən biridir.

Mətbuat səhifələrində folklorun toplanması, nəşri və təd­qiqi məsələlərinin geniş işıqlandırılmasını bir zərurət ha­lı­na gətirərək öz həmkarlarının da diqqətini bu istiqamətə yö­nəl­dən ilk təşəbbüskar və vətənpərvər araşdırıcı Əta Tərzibaşı ol­muşdur. O, bu sahədəki yorulmaz fəaliyyətini dördüncü sa­yın­dan on birinci sayınadək mühərriri olduğu “Afaq” qəzeti, son­ra idarə etdiyi “Bəşir” qəzeti, fəal müəlliflərindən biri sa­yı­lan “Qardaşlıq” dərgisi, həmçinin maraqlı məqalələrlə çıxış et-diyi “Kərkük”, “İraq” qəzetləri və “Turas-əş-şəabi” (Folk­lor) dərgisinin səhifələrində uğurla davam etdirmişdir.

Araşdırıcı “Afaq” qəzetinin 1954-cü il ikinci sayında şi­fa­hi xalq yaradıcılığına aid ilk nümunələri, atalar sözləri, el mə­səlləri və s. nəşr etdirərkən həmin araşdırmalara ağız bü­züb “bunların ədəbiyyatla heç bir əlaqəsini görməyənlərə” “Xalq bilgisi” adlı məqalə ilə tutarlı cavab vermişdir. Əta Tər­zi­başı həmin məqalədə folklorun bir termin kimi mahiyyətini, əhə­miyyətini şərh etmiş, xalqın tarixi keçmişinin, dilinin, adət-ənənələrinin öyrənilməsində əsas açar rolunu, zəngin qay­naq olduğunu vurğulamışdır (12, 135).

Professor Qəzənfər Paşayev folklorşünas alim Əta Tər­zi­başının çoxşaxəli fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək ya­zır: “Həqiqətən də, Əta Tərzibaşı İraq-türkman folkloru və ədə­biyyatının ən müqtədir tədqiqatçısıdır. Bu böyük alimin yaz­dığı möhtəşəm əsərlər və şəxsi nümunəsi sayəsində İraq-türk­man ellərində neçə-neçə folklorşünas və ədə­biy­yat­şü­nas­lar nəsli yetişmişdir. Çəkinmədən deyə bilərik ki, Əta Tər­zi­ba­şı folklorşünaslıq və ədəbiyyatşünaslıq sahəsində məktəb ya­ratmışdır” (13, 224). Görkəmli alimimizin bu fikrinə biz də ürək­dən qoşuluruq. Qeyd etmək istərdik ki, bütün ömrünü yal­nız öz xalqının milli-mənəvi dəyərlərinin qorunub sax­lan­ma­sına, bədii təfəkkürünün zənginləşməsinə, tərəqqipərvər, ma­arifçilik ideyaları ilə əhatə olunmasına həsr etmiş fədakar alim Əta Tərzibaşının bu qiymətli yaradıcılığı yalnız yüksək təq­dirə və sonsuz təşəkkürə layiqdir.

Əta Tərzibaşı XX əsrin 50-ci illərinədək İraq-türkman ədə­biyyatının, Kərkükdə yetişən şairlərin həyat və yara­dı­cı­lı­ğı­nın tədqiq olunmaması, bu şairlərin çap edilmiş bəzi əsər­lə­ri­nə nadir hallarda təsadüf edilməsi zərurətini nəzərə alaraq “ilə­ridə İraqda türkman ədəbiyyatı tarixini hazırlamaq və be­lə­cə ümumi türk ədəbiyyatında sönük qalan bir bölümün ay­dın­lanması üçün ilk addımı atmış”, ilk cildi 1963-cü ildə çap olun­muş və “bu sahədə başlıca bir qaynaq vəzifəsini görəcək olan “6 cildlik “كركوك شاعرلرى” (Kərkük şairləri) əsərini yaz­mış, sonradan bu istiqamətdə fəaliyyətini genişləndirmişdir.

İraq-türkman mətbuatı haqqında ilk geniş tədqiqat işi Əta Tərzibaşı tərəfindən aparılmışdır. Görkəmli tədqiqatçı 1954-cü ildə ərəbcə nəşr olunmuş “Kərkükdə mətbuat tarixi” ad­lı məqaləsində Kərkükdə mətbuat və mətbəəçiliyin ya­ran­ma tarixinə toxunmuş, orijinal mənbələrə istinad edərək türk­man mətbuatının yaranma tarixi, mühərrir və əməkdaşları haq­qında məlumat vermişdir. Fədakar alim İraqda və digər ölkə­lərdə bu istiqamətdə çoxlu sayda məqalələr nəşr etdirmiş, 2005-ci ildə isə “Kərkük mətbuat tarixi” kitabı işıq üzü gör­müş­dür.

Dəyərli yaradıcılığı ilə öz xalqının qəlbində əbədi ya­şam hüququ qazanmış fədakar alim ömrünün sonlarına yaxın qə­ləmə aldığı üç cildlik “Türkman sözlüyü” kitabında uzun za­man səhhətində yaranmış problemi bir xoyrat yanğısı ilə di­lə gətirmişdir:

Dərd məni aldı, neynim,

Yatağa saldı, neynim,

Çox niyyətlər tutmuşdum,

Gevlimdə qaldı, neynim (1).

Heç vaxt ailə qurmayan, bütün mənalı ömrünü tə­mən­na­sız olaraq yalnız İraq türkmanlarının elmi-mənəvi yüksəlişinə, mil­li-mədəni tərəqqisinə həsr etmiş, bu istiqamətdə 50 kitab, 1000-ə yaxın məqalə (1) yazmış böyük alim Əta Tərzibaşı bü­tün türk dünyasında adı qürurla anılacaq bir şəxsiyyətdir. Əta Tərzibaşı qiymətli ömrünün 92-ci baharında – 31 mart 2016-cı ildə vəfat etmişdir.